سی سال پیش، درست وقتی که ژاپن مثل یک ققنوس از خاکسترهای جنگ جهانی دوم برخاسته بود و بعد از 40 سال به بزرگترین اقتصاد جهان تبدیل شده بود، ژاپنی‌ها قراردادی را امضا کردند که برای اقتصادشان گران تمام شد و نقطه شروع بحران‌های اقتصادی برای این کشور بود. نام این قرارداد، توافق پلازا بود.
در این مقاله قصد داریم شما را با جزئیات و مفهوم قرارداد پلازا (Plaza Accord) که اقتصاد ژاپن را به مرز نابودی کشاند آشنا کنیم. اما قبل از توضیح توافقنامه پلازا و تاثیر آن بر روی اقتصاد، بهتر است وضعیت اقتصادی امریکا و ژاپن (دو کشوری که این قرارداد بیشترین تاثیر را بر آن‌ها داشت) را در آن دوران بررسی کنیم.
وضعیت اقتصادی امریکا و ژاپن پیش از امضای توافق پلازا
امریکا که بعد از جنگ جهانی دوم به ثروتمندترین کشور جهان تبدیل شده بود و بزرگترین وام‌دهنده جهان بود، به دلیل ایفای نقش مستقیم و غیرمستقیم در جنگ‌های مختلف، از جمله جنگ ویتنام، پس از مدتی به بزرگترین بدهکار جهان تبدیل شد. بحران‌های بزرگ نفتی در دهه 70 نیز در ایجاد یک تورم شدید برای امریکا نقش بسزایی داشت. ریگان، رئیس جمهور وقت امریکا، تصمیم گرفت برای حل مشکل تورم، نرخ سود بانک‌ها را افزایش دهد. افزایش سود بانک‌ها باعث شد مردم از سرتاسر جهان اموال خود را فروخته و پول‌هایشان را در بانک‌های امریکا سرمایه‌گذاری کنند تا در پایان سال سود بیشتری دریافت کنند. این موضوع باعث بالا رفتن ارزش دلار شد و این قضیه برای اقتصاد امریکا یک بحران بود؛ چرا که افزایش ارزش دلار امریکا باعث گران شدن اجناس امریکایی شد و دیگر هیچکس پول خرید آن‌ها را نداشت و این موضوع باعث شد کالاهای امریکایی روی دست تولیدکنندگان بماند، در نتیجه این سیاست باعث بدتر شدن وضعیت اقتصادی امریکا شد.
از سوی دیگر، ژاپن که یکی از متحدان امریکا بود، بعد از جنگ جهانی دوم از امریکا وام گرفته و بعد از ساختن خرابی‌های جنگ، رشد اقتصادی معجزه آسایی را تجربه کرده بود. تولیدات ژاپن باکیفیت بودند و قیمت مناسبی داشتند و این موضوع باعث شد طرفداران محصولات ژاپنی از محصولات تولید امریکا بیشتر شود. به این ترتیب، اقتصاد ژاپن از آلمان پیشی گرفت و در سال 1985، حتی امریکا را هم پشت سر گذاشت و تبدیل به بزرگترین اقتصاد جهان شد. در آن زمان، اقتصاد آلمان غربی هم پیشرفت بسزایی کرده بود.
توافق پلازا
روز موعود یعنی 22 سپتامبر سال 1985، وزیر خزانه‌داری امریکا، جیمز بیکر، رهبران مالی پنج اقتصاد بزرگ جهان، یعنی امریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان غربی و ژاپن را در هتل پلازا در نیویورک گرد هم آورد تا با کاهش ارزش دلار نسبت به ارز چهار کشور دیگر موافقت کنند. کاهش قابل توجه دلار، توافق پلازا را به نمونه‌ای منحصر به فرد از هماهنگی سیاست ارزی تبدیل کرد.
دلیل اصلی این نشست، حل مشکلات اقتصادی امریکا بود. در واقع آن‌ها می‌خواستند با امضای این توافقنامه، عدم تعادل تجاری بین امریکا و آلمان و همچنین امریکا و ژاپن را اصلاح کنند.
همانطور که گفته شد، هدف توافق پلازا کاهش ارزش دلار امریکا بود و امریکا، ژاپن و آلمان توافق کردند که اقدامات سیاسی خاصی را برای دستیابی به این هدف اجرا کنند. امریکا متعهد شد که کسری بودجه فدرال را کاهش دهدعلاوه بر این، ژاپن و آلمان قرار بود تقاضای داخلی را با اتخاذ سیاست‌هایی مانند کاهش مالیات افزایش دهند و همه طرفین توافق کردند که برای اصلاح عدم تعادل حساب جاری، در صورت لزوم، به طور مستقیم در بازارهای ارز مداخله کنند.
دلیل همه این‌ها این بود که امریکا می‌خواست قیمت اجناس این کشورها نسبت به اجناس امریکایی بالا برود تا امریکا دوباره مشتریان اجناس خود را بدست آورده و تبدیل به ابرقدرت اقتصادی جهان شود. توافق پلازا منجر به افزایش چشمگیر ارزش ین و مارک نسبت به دلار شد و دلار در دو سال بعد تا 25.8 درصد کاهش یافت.
از بین پنج کشوری که در توافق پلازا نقش داشتند، این توافق بیشترین تاثیر را بر اقتصاد ژاپن گذاشت. در بخش بعدی به بررسی تاثیرات توافق پلازا بر اقتصاد ژاپن می‌پردازیم.
توافق پلازا چه بر سر ژاپن آورد؟
توافق پلازا حضور ژاپن را به عنوان یک بازیگر اصلی در بازار بین‌المللی مستحکم کرد. با این حال، پیامد ناخواسته این توافق این بود که باعث شد ژاپن تجارت و سرمایه‌گذاری با شرق آسیا را افزایش داده و وابستگی خود را به امریکا کاهش دهد.
در نتیجه‌ی امضای توافق پلازا، ارزش ین به یکباره افزایش یافت و به همین خاطر ژاپن دیگر در بازار جهانی حرفی برای گفتن نداشت و این موضوع تاثیرات رکودی عمیقی بر اقتصاد ژاپن داشت. تقویت ین منجر به وارد شدن شوک بزرگی به صادرات ژاپن شد. برای خنثی کردن اثرات این شوک، دولت ژاپن یک کارزار گسترده از سیاست‌های پولی و مالی انبساطی را در تلاش برای تقویت اقتصاد داخلی آغاز کرد و تصمیم گرفت سود بانکی و بهره وام‌های بانکی را کم کند. این موضوع باعث شد افراد از سرتاسر جهان، پول خود را در بانک‌های ژاپن سرمایه‌گذاری کنند که منجر به رکود اقتصادی در ژاپن شد. بانک‌ها تصمیم گرفتند برای تزریق پول انباشته شده به جامعه، وام‌های کلان به مردم بدهند و این اقدام، باعث ایجاد حباب اقتصادی در بازارهای مالی و املاک ژاپن شد. زمانی که این حباب ترکید، ژاپن یک دوره طولانی مدت از رشد اقتصادی ناچیز و کاهش تورم را تجربه کرد که تا دهه 1990 و 2000 ادامه داشت. بنابراین، توافق پلازا به گسترش «دهه از دست رفته» (زمان پس از فروپاشی حباب قیمت دارایی در اقتصاد ژاپن، که به دهه 1991-2000 اشاره دارد، اما اخیراً شامل دوره ده ساله بعدی نیز می شود، یعنی 2001 تا 2010. از این رو، اصطلاح جدیدتر، یعنی 20 سال از دست رفته، نیز استفاده می‌شود) در ژاپن کمک کرد.
در نتیجه، با اینکه می‌توان گفت که پیمان پلازا تاثیر منفی مستقیمی بر اقتصاد ژاپن نداشت، برخی از روزنامه‌نگاران و اقتصاددانان معتقدند که به ایجاد حباب قیمت دارایی ژاپن و دو دهه از دست رفته پس از آن کمک کرد.